De ‘Emslandkampen’ – dwangarbeid in het veen
In maart 1933 besloot de Pruisische staat tot de aanleg van eigen concentratiekampen. De keuze viel op het Emsland als hoofdvestigingsplaats, omdat politieke gevangenen daar konden worden ingezet bij de veenontginning. Voltooid en gedocumenteerd zijn de concentratiekampen Börgermoor, Esterwegen en Neusustrum. De SS leverde het bewakingspersoneel. De gevangenen werden regelmatig mishandeld, soms tot de dood erop volgde.
In 1934 kwamen Börgermoor en Neusustrum als strafkampen onder beheer van de Reichsjustizverwaltung. Esterwegen bleef nog tot 1936 een concentratiekamp van de SS en werd daarna eveneens gebruikt voor strafgevangenen. In totaal waren er tot aan de zomer van 1938 vijftien kampen in gebruik. De gevangenen werden bewaakt door SA-mannen in dienst van de Duitse justitie.
Hoofddoel van de kampen was het bestraffen van politieke tegenstanders door middel van dwangarbeid. In het Emsland was dat voornamelijk het ontginnen van de woeste gronden. De strafgevangenen werden ingezet om het veen geschikt te maken voor landbouw en bewoning. Ze groeven kanalen en legden wegen aan. Het allerzwaarste werk was het zogeheten ‘kuhlen’. Daarbij moesten de arbeiders het veen tot op de zandlaag omspitten en stonden ze soms dagenlang in het water. Mishandelingen en geweld waren aan de orde van de dag.
Rondom de kampen vestigden zich bedrijven voor infrastructurele werken. Zij voerden de technische regie en hun ingenieurs en Anweiser (instructeurs) hielden toezicht. Heel wat SA-mannen, maar ook mannen uit de streek, verdienden hun brood als Anweiser.
Toen de oorlogssituatie verslechterde werd het toch al karige rantsoen verder verschraald en werden de dwangarbeiders steeds vaker ingezet in de landbouw. Halverwege 1942 begon de regering met het grotendeels stopzetten van de veenontginning ten gunste van de oorlogsindustrie.
In 1939, toen in Duitsland de oorlog begon, gaf justitie bovendien negen kampen in handen van de Wehrmacht om dienst te doen als krijgsgevangenenkamp. Deze kampen fungeerden aanvankelijk als doorgangskamp. Vanwege de korte verblijfsduur van de krijgsgevangenen werden zij niet massaal ingezet bij ontginningswerkzaamheden.
Later gebruikte de Wehrmacht deze kampen om krijgsgevangenen uit België, Frankrijk, Polen, Servië, Rusland en Italië op te sluiten. Zij werden voornamelijk in de landbouw tewerkgesteld maar ook in bedrijven die van vitaal belang waren voor de oorlog.
